TE WHAKATŪNGA O TĒTAHI KAUPAPA PURETUMU TOROWHĀNUI HOU
He kaupapa motuhake
12. Me whakarite te Karauna i tētahi kaupapa puretumu torowhānui matatika, hāngai, wātea, motuhake hoki hei āwhina i ngā purapura ora me ō rātou whānau i whai pānga i te tūkinotanga i te wā o te noho taurima i raro i te Karauna, i ngā taurimatanga motuhake a te Karauna me ngā wāhi whakapono, kia tutuki te utua kia ea, te whakamahu i te vā rānei - whakamahu i te wāhi i waenganui i ngā mea katoa, mō ngā purapura ora, me ō rātou whānau hei ārai i ngā tūkinotanga i te wā o te noho taurima.
13. Me ārahi ngā mātāpono, ngā uara, ngā huatau, ngā herenga Tiriti me ngā takohanga ture ā-ao e ārahi ana i te waihangatanga o te pūnaha puretumu torowhānui, i te waihangatanga me te whakaūnga o te kaupapa puretumu torowhānui
14. Me whakamana te mematanga o te rōpū mana whakahaere mō te kaupapa puretumu torowhānui i te Tiriti o Waitangi, me whakaatu hoki i te kanorau o ngā purapura ora, pēnei i te hunga hauā, ka mutu me whai wāhi atu ngā tāngata me ngā pūkenga e hāngai ana.
Ka mutu ngā hātepe kēreme o te wā
15. Me whakarere e ngā tari Karauna me ngā wāhi whakapono ā rātou hatepe kerēme o nāianei mō te tūkinotanga i te wā o te noho taurima, ā, me tuku e ngā wāhi whakapono, e ngā kaiwhakarato taurima motuhaketanga ā-Karauna ka whai tonu i ā rātou hātepe kerēme, ngā purapura ora ki te kaupapa puretumu torowhānui me te hoatu i ngā taipitopito.
Ngā āhuatanga o te kaupapa puretumu torowhānui
16. Ko ngā āhuatanga o te kaupapa puretumu torowhānui me:
- whakarite i tētahi wāhi haumaru, wāhi tautoko anō hoki, e hāngai ana ki ngā uara o manaakitia kia tipu, e pai ai tā ngā purapura ora kōrero mō te tūkinotanga i pā ki a rātou
- whai whakaaro ki ngā kōrero a ngā purapura ora me te whakatau i ngā āhuatanga o te puretumu torowhānui, pēnei i te:
- whakarite i ngā whakamānawatanga me ngā whakapāha nā ngā wāhi mō te tūkinotanga, whakatūroro me te pāmamae hoki i te wā o te noho taurima
- whakarite i te āheitanga ki ngā ratonga tautoko, ngā utu pūtea me ētahi atu āhuatanga e tutuki ai te whakamana tāngata
- hora i ngā taipitopito mō te kaupapa, kia rongo te tokomaha i ngā kōrero, kia āhei hoki rātou ki ngā ratonga
- whakapūrongo me te tuku tūtohi hāngai ki ngā take ā-pūnaha ki ngā tūkinotanga i te wā o te noho taurima.
Motuhaketanga
17. Me motuhake te kaupapa puretumu torowhānui i ngā wāhi o te tūkino, te whakatūroro, te pāmamae rānei, ā, me kaua ēnei wāhi me ngā tāngata o roto e pāhekoheko, hāunga ngā wā e kore e taea, ka whai wāhi mai hoki ko ngā tangata me ngā wāhi:
- nō rātou te haepapa hei taurima i ngā purapura ora
- te āhua nei nā rātou ngā tūkino i mahi
- nō rātou te haepapa wawao i ngā kerēme tūkinotanga i te wā o te noho taurima ki rō kōti.
Whaiwāhitanga me te uruparetanga
18. Ko te puretumu torowhānui kaupapa me:
- tuwhera ki ngā purapura ora katoa, tae noa ki te hunga kua taka kē i ngā hatepe puretumu o mua, te hunga i raro i te maru o te utu paremata tūponotanga me te hunga i roto i te whare herehere, he pārongo taihara rānei ō rātou
-
tuku kia koke tonu ngā whānau i tētahi kerēme nā tētahi purapura ora mēnā kua mate ia, ka whai kerēme rānei mō tētahi purapura ora mēnā he taunakitanga e whakaatu ana i pīrangi tētahi purapura ora ki te tono ki te kaupapa, i te whai rānei i te ara hei tono puretumu i mua i tō rātou rironga atu
- whakamātāmua i ngā kerēme nā ngā purapura ora kaumātua, nā ngā purapura ora e tino māuiui ana rānei, ka whai wāhi mai hoki ko te tuku whāwhai i ngā utu mō te wā nei ki ngā purapura ora mēnā e tika ana.
Ngā hara ka whai wāhi atu e ai ki te kaupapa
19. Ngā āhuatanga me whai wāhi i roto i te kaupapa puretumu torowhānui:
- te tūkinotanga ā-tinana, ā-kare ā-roto, ā-hinengaro, ā-iwi, ā-ahurea hoki i te wā o te noho taurima, me te kore manaaki ā-rata, ā-wairua, ā-mātauranga hoki
- ngā kerēme onamata, anamata, inamata hoki o te tūkinotanga i te wā o te noho taurima.
20. Ngā āhuatanga tūkinotanga me whai wāhi i roto i te kaupapa puretumu torowhānui, ahakoa e tū tonu nei tētahi wāhi, he moni tonu rānei kei a rātou:
- ngā umanga Karauna nō rātou te haepapa, tōtika, motuhake rānei, mō te taurima i tētahi nōna e tukinotia ana, pēnei i:
- ngā kura Karauna
- he tangata, he rōpū whakahaere rānei, tūmataiti mai, tūmatanui mai, kāwanatanga-kore mai rānei, ka mutu ka whai wāhi mai ko ngā ratonga, i whakaaetia e te Karauna nā runga i tōna mana, i ōna āhuatanga taurima rānei, mā te apatono, te kirimana, te raihana, tētahi atu ara rānei
- ngā wāhi whakapono nō rātou te haepapa o te taurima i tētahi i te wā i tūkinotia ia.
Te whakaurunga o ngā kaiwhakarato taurimatanga motuhake a te Karauna me ngā ratonga taurima whakapono
21. Me tuku e te Karauna ki ngā wāhi whakapono me ngā kaiwhakarato taurimatanga motuhake a te Karauna, he whai wāhitanga, pēnei i te ono ki te whā marama, hei hono atu ki te kaupapa puretumu torowhānui i runga i tō rātou hiahia, i mua i te whai whakaaro, mēnā e tika ana, ki ngā kōwhiringa hei akiaki, hei ā i te whakaurutanga, pēnei i:
- te kore i tuku kirimana ki ngā wāhi whakaurutanga-kore
- te whakamutu, te kore i whakahou rānei i ngā kirimana
- te whakakore i tō rātou mana rotari
- te whakature i te whakaurutanga i te kaupapa.
Te whakawhiti kōrero me ngā purapura ora
22. Ko ngā āhuatanga o te kaupapa puretumu torowhānui me:
- kaha whakatairanga, i ngā wā katoa, āna mahi, ngā taipitopito whakapā, ngā momo me ngā taumata puretumu, tautoko hoki e wātea ana, te paearu māraurautanga, aromatawai hoki, me ngā wā mō ngā whakataunga kerēme
- whanake i ētahi rautaki hei whakawhiti kōrero ki ngā purapura ora, pēnei i te whakahaere mahinga mātauranga motuhake mā te hunga hauā mō te kaupapa me ngā āhuatanga o te tūkinotanga
- whanake i ētahi rautaki hei whakawhiti kōrero ki ngā purapura ora Māori, me ō rātou whānau, hapū, iwi, hapori anō hoki
- whātoro atu ki ngā purapura ora hauā, ka whai wāhi mai ko ngā purapura ora hauā i roto i ngā nohoanga taurimatanga wā-roa, oranga hoki
- tuku i ētahi taipitopito māmā-te-pānui i ētahi momo rerekē, wātea anō hoki e pā ana ki te kaupapa
- whakatūturu i tētahi hātepe whakataunga kua taunakitia e wātea ana ki te hunga hauā e hāngai ana ki te United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities, ka whai wāhi mai hoki, i ngā wā e tika ana, he taunakitanga me ētahi āwhinatanga whakawhiti kōrero.
Ngā whakawhitinga i waenganui i te kaupapa me ngā purapura ora
23. Ko ngā āhuatanga o te kaupapa puretumu torowhānui me:
- hua ake i te pāmamae, me ngāwari hoki, ka tuku kōwhiringa ki ngā purapura ora, ka mutu ka whakamana i a rātou ki te whakarite whakataunga
- whakaiti i ngā ārai whakatutuki puretumu
- tika ā-wā, me hāngai ki ngā wā e whakaarotia ana, ā, me tae atu hoki ko ētahi kōrero whakamōhio ki ngā purapura ora mō ā rātou kerēme
- whakamāmā i ngā here mō ngā purapura ora i te āhua ki te wā timata, te wā whakatārewa me te wā koke whakamua o ā rātou kerēme
- ngākau whakaute me urupare hoki i ngā ahurea o ngā purapura ora katoa, pēnei i ngā Māori, ngā uri o Te Moana-nui-a-Kiwa me te hunga Turi
- tautoko i ngā purapura ora me ā rātou whakatau i te hātepe kerēme, ka tino whai wāhi mai ko te hunga he uaua te whakarite whakatau
- tokomaha ngā kaimahi tika kia āhei ngā purapura ora ki te whakawhiti kōrero me tētahi tangata anake e pā ana ki ōna hiahia
- whakaiti i te nui o ngā tōaitanga tūkino, whakatūroro, pāmamae rānei i pā ki ngā purapura ora.
He tautoko i te wā tuku kerēme
24. Me whai hātepe te kaupapa puretumu torowhānui e whiwhi ai ngā purapura ora e whai pānga nei, ō rātou whānau hoki ki a manaakitia kia tipu.
25. Ko te kaupapa puretumu torowhānui me whai ratonga taunakitanga kore-utu, ngāwari, hāngai ki te ahurea, motuhake hoki ki ngā hiahia o te tangata hei āwhina i ngā purapura ora, ā, i ngā wā e tika ana, ngā whānau, e mārama ai rātou ki te tūkino me te tono kerēme, pēnei i:
- te āwhinatanga me te taurimatanga ā-hinengaro, ka whai wāhi mai hoki ko te wā e whakawhiwhia ai ngā purapura ora ki ō rātou pārongo (me tētahi wā tika i muri mai)
- ngā tauwhiro me ngā kaiārahi hei āwhina i a rātou ki te whakatutuki hiahia
- te whakatairanga kore-utu ture motuhake (ahakoa te āheitanga ki ngā taunakitanga ture) me te whakatairanga kore-utu ture-kore, ka whai wāhi mai hoki ko ngā whakatairanga mō te hunga hauā ka uru mai i raro i te atikara 13(1), (2) hoki o te United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities
- te āwhina ki te whai me te mārama ki ngā pārongo o te tangata
- te whakatairanga mō ngā purapura ora i roto i ā rātou whakawhiti kōrero ki ngā rōpū whakahaere e pupuri ana i ō rātou pārongo
- te āwhina ki te whakapā atu ki ngā rōpū tautoko purapura ora
- te tautoko ki te tuku nawe e pā ana ki ngā kaihara e whakaarotia ana
- ngā kaiwhakawhiti reo ā-waha, ā-tuhi, ngā taunakitanga whakataunga me te āwhinatanga whakawhitiwhiti kōrero
- ētahi haumarutanga hei whakaū ki ngā purapura ora hauā e noho taurima ana e haumaru ana rātou i ngā āhuatanga utu mō te tono kerēme
- te āwhina, i ngā wā e tika ana, ki te tuku nawe ki te Mana Mātāpono Matatapu, ki te Katiaki Mana Tangata rānei.
Ratonga whakarongo
26. Me whakarite e te kaupapa puretumu torowhānui tētahi ratonga whakarongo mā ngā purapura ora e pai ai tā rātou kōrero i ngā wheako tūkino, whakatūroro, pāmamae hoki i tētahi wāhi tūmataiti, whakawā-kore
27. Me whakamahi e te kaupapa puretumu torowhānui, ki te hiahia ngā purapura ora, ngā kōrero i puta i te ratonga whakarongo hei tautoko i tā rātou kerēme mō te puretumu torowhānui.